Nowy Targ, Nowa Ruda, Pszczyna i Nowy Sącz to według Polskiego Alarmu Smogowego najbardziej zanieczyszczone miasta w Polsce (dane za 2020 rok). Pod uwagę były brane średnie roczne stężenie pyłów PM10, liczba dni smogowych w roku oraz roczne stężenie rakotwórczego benzopirenu. Wszystko to składa się na tzw. niską emisję – problem wielu polskich gmin – wynikający m.in. z ich zwartej zabudowy, ogrzewania budynków nieodpowiednimi paliwami bądź używanie pieców starszej generacji. Aby go rozwiązać, potrzeba jest zmiana świadomości społeczeństwa, czyli większa dbałość o zdrowie nas wszystkich i o ochronę środowiska. Z pomocą przychodzą liczne programy dotyczące dofinansowania modernizacji źródeł ciepła, które realizowane są przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Czym jest niska emisja?
Podstawową przyczyną zanieczyszczenia powietrza w gminach jest tzw. niska emisja, czyli produkcja szkodliwych pyłów i gazów (m.in. dwutlenku węgla, tlenku węgla, tlenków azotu, dwutlenku siarki, benzopirenu, dioksyn, metali ciężkich i pyłów zawieszonych). Ich obecność w powietrzu może prowadzić m.in. do licznych chorób i podrażnień układu oddechowego oraz nerwowego, a także do reakcji alergicznych, nowotworów i zaburzeń w układzie krążenia (chorób serca i naczyń krwionośnych) oraz ogólnego osłabienia organizmu. Niska emisja nie pozostaje też bez wpływu na środowisko naturalne (kwaśne deszcze, dziura ozonowa).
Większość osób zna ten problem, ale nie każdy wie, czym tak naprawdę jest niska emisja. O zjawisku tym mówimy w przypadku nieefektywnego spalania paliw (np. z powodu zatkanego komina) w domowych piecach i kotłowniach. Do tego dochodzi używanie tańszych paliw i gorszych gatunkowo (niższa wartość opałowa), co przekłada się na wyższą emisję zanieczyszczeń. Najbardziej szkodliwe związki powstają przy spalaniu śmieci (pyły z metalami ciężkimi, tlenek węgla oraz tlenek azotu). Dodatkowo na jakość powietrza wpływa to, jakiego źródła ciepła używamy. Najbardziej szkodliwe są tzw. kopciuchy (piece grzewcze starej generacji), które w największym stopniu są odpowiedzialne za emisję pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5. Na problem niskiej emisji składa się też niewystarczająca izolacja budynków, co przekłada się na utratę energii podczas ich ogrzewania.
Trzecim źródłem niskiej emisji w gminach jest transport (tzw. emisja komunikacyjna). Wraz z liczbą poruszających się pojazdów (zwłaszcza z silnikami diesla) wzrasta w powietrzu poziom m.in. tlenków azotu, pyłu zawieszonego PM10 oraz lotnych związków organicznych.
Warto zaznaczyć, że w wyjaśnieniu, czym jest niska emisja, kluczowe jest określenie “niska”. Chodzi o wysokość emitorów (kominów i innych źródeł emisji) nie większa niż 40 metrów. Najczęściej jednak znajdują się ona na wysokości do 10 metrów. Na tym właśnie polega największa szkodliwość niskiej emisji – pyły i gazy nie ulatują do wyższej strefy wiatrów, przez co nie dochodzi do ich rozproszenia, lecz nagromadzenia się np. w zwartej zabudowie. W przypadku gminy, gdzie mamy wiele emitorów na małej powierzchni, to mimo tego, że produkują one niewielkie ilości zanieczyszczeń, skala problemu robi się ogromna.
Oprócz emisji komunikacyjnej oraz wynikającej z produkcji ciepła dla potrzeb centralnego ogrzewania i ciepłej wody użytkowej mamy do czynienia z emisją przemysłową. Jednak ze względu na wysokość kominów dużych zakładów (np. elektrowni lub elektrociepłowni), zalicza się ją do tzw. wysokiej emisji.
Są przyczyny, są i rozwiązania
Analizując przyczyny występowania niskiej emisji w gminach, można od razu wskazać, jakie mogą być sposoby jej ograniczania. Dwa najważniejsze działania to zmiana paliw na wysokoenergetyczne (o wysokiej wartości opałowej), a także wymiana pieców na bardziej ekologiczne (klasa piąta, gwarantująca niską emisyjność i ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko). Innym rozwiązaniem jest zmiana źródła ogrzewania poprzez podłączenie budynków i mieszkań do sieci ciepłowniczej lub gazowej. Dodatkowo, aby ciepło nie “uciekało”, przez co bardziej dogrzewamy domy, warto rozważyć termomodernizację budynku (docieplenie ścian, wymiana okien, ocieplenie dachu). Dzięki takim rozwiązaniom nie tylko ograniczymy niską emisję, ale zaoszczędzimy również na ogrzewaniu. Ponadto do tego celu można wykorzystać odnawialne źródła energii i produkować energię z paneli fotowoltaicznych lub pomp ciepła. Natomiast jeżeli chodzi o emisję komunikacyjną, rozwiązania są trzy – ograniczenie pracy silnika (np. gdy chcemy podnieść temperaturę we wnętrzu pojazdu lub w oczekiwaniu na uruchomienie się klimatyzacji, bądź czekając na przejeździe kolejowym), jazda ekologiczna oraz korzystanie z transportu zbiorowego lub organizowanie wspólnego dojazdu do pracy czy szkoły jednym pojazdem.
Sposoby gmin na walkę z niską emisją
Włodarze gmin na szczęście nie pozostają obojętni na problem niskiej emisji. Na przykład w Krakowie – mieście o bardzo wysokim poziomie smogu – obowiązuje całkowity zakaz palenia węglem i drewnem. Natomiast w Nowym Targu od stycznia tego roku w ścisłym centrum nie można montować pieców węglowych, a bezwzględny zakaz palenia węglem ma obowiązywać od 2030 roku.
Ponadto gminy sukcesywnie wprowadzają Programy Ograniczenia Niskiej Emisji, dofinansowują wymianę starych pieców na bardziej ekologiczne oraz termomodernizacje budynków (np. ze środków unijnych), czy też zmianę źródła ogrzewania z węglowego na ekologiczne, montaż instalacji fotowoltaicznych, pomp ciepła oraz instalacji solarnych.
Poszczególne gminy rozbudowują również nitkę ciepłowniczą, aby kolejne budynki mieszkalne bądź użyteczności publicznej mogły się do niej podłączyć oraz wprowadzają innego rodzaju zachęty do ograniczania niskiej emisji. Dla przykładu – w Goczałkowicach-Zdroju od ubiegłego roku mieszkaniec, który ma w domu wyłącznie ekologiczne źródła ciepła, płaci ponad 80 proc. niższy podatek od nieruchomości dla budynków mieszkalnych lub ich części.
Rośnie również liczba polskich miast z bezpłatną komunikacją miejską. W różnej konfiguracji z opcji tej można skorzystać m.in. w Żorach, Gostyniu, Świerklanach, Ząbkach, czy Strykowie.
Nie odpuszczają także działacze Polskiego Alarmu Smogowego, którzy chcą uświadamiać mieszkańców, jaka jest jakość powietrza w ich miejscach zamieszkania. Od listopada ubiegłego roku trwa podróż mobilnych płuc po 46 miejscowościach w dziewięciu województwach. Na instalacji pokazywane jest aktualne stężenie pyłów zawieszonych oraz stan “płuc” spowodowany jakością powietrza.
Wymiana źródła ciepła ze wsparciem
Jednym z kluczowych instrumentów wsparcia dla gmin walczących z niską emisją jest szereg programów realizowanych przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Dotyczą one m.in. dofinansowania wymiany starych pieców i kotłów oraz termomodernizacji budynków jednorodzinnych, likwidacji lub wymiany źródeł ciepła na niskoemisyjne oraz termomodernizacji budynków, dopłat do zakupu i montażu pomp ciepła oraz zastosowania ulgi termomodernizacyjnej.
Program “Moje Ciepło”
Na przełomie I i II kwartału tego roku Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej ma uruchomić program „Moje Ciepło”. Jest to propozycja kierowana do właścicieli bądź współwłaścicieli domów jednorodzinnych (wyłącznie nowych). Dofinansowanie będzie dotyczyć powietrznych, wodnych i gruntowych pomp ciepła, wykorzystywanych albo do samego ogrzewania domu lub w połączeniu z jednoczesnym zapewnieniem ciepłej wody użytkowej. Wsparcie z NFOŚiGW ma być udzielane w formie bezzwrotnych dotacji w wysokości od 30 do 45 proc. kosztów kwalifikowanych inwestycji – czyli na zakup i montaż wybranej pompy ciepła będzie można dostać od 7 do 21 tys. zł. Środki na realizację programu “Moje Ciepło” będą pochodzić z Funduszu Modernizacyjnego (nowy instrument Unii Europejskiej).
Program “Ciepłe Mieszkanie”
Program “Ciepłe Mieszkanie” to kolejna inicjatywa Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Jego celem jest wspieranie wymiany źródeł ciepła oraz stolarki okiennej i drzwiowej w budynkach wielorodzinnych. Przedsięwzięcie pilotażowo było realizowane w ubiegłym roku w woj. zachodniopomorskim i dolnośląskim oraz w Pszczynie w woj. śląskim. Ma uzupełniać założenia programu “Czyste Powietrze”. Start programu “Ciepłe Mieszkanie” zapowiedziano na początek drugiego kwartału tego roku.
Program “Czyste Powietrze”
Od 2018 za pośrednictwem Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej realizowany jest wspomniany program “Czyste Powietrze”. Dotychczas (do 14.01.2022 r.) złożono ponad 384 tys. wniosków na 6,45 mld zł dofinansowania do wymiany starych pieców i kotłów na paliwo stałe oraz termomodernizacji budynków jednorodzinnych. Najaktywniejsi byli mieszkańcy woj. śląskiego – złożyli ponad 64,5 tys. wniosków na ok. 885 mln zł. W skali ogólnopolskiej podpisano ponad 307 tys. umów na ponad 5 mld zł.
Od końca stycznia tego roku obowiązują nowe zasady “Czystego Powietrza”. Dotychczas obowiązywały dwie części programu. Pierwsza – czyli podstawowy poziom dofinansowania do 30 tys. zł – dla osób z rocznym dochodem do 100 tys. zł oraz druga – podwyższony poziom dofinansowania do 37 tys. zł – licząc przeciętny miesięczny dochód na osobę do 1564 zł w gospodarstwie wieloosobowym i do 2189 zł w gospodarstwie jednoosobowym.
Nowa część „Czystego Powietrza” skierowana jest do osób najmniej zamożnych. 25 stycznia rozpoczął się nabór wniosków do trzeciej części programu, gdzie przewidziano nawet 69 tys. zł maksymalnej dotacji przy 90% kosztów kwalifikowanych. Przeciętny dochód na jednego członka gospodarstwa domowego w tym przypadku wyniesie do 900 zł (gospodarstwa wieloosobowe) lub do 1260 zł (gospodarstwa jednoosobowe). Alternatywą do dochodowego kryterium będzie też ustalone prawo do otrzymywania przez wnioskodawcę zasiłku stałego, zasiłku okresowego, zasiłku rodzinnego lub specjalnego zasiłku opiekuńczego. Ponadto liczbę transz rozliczeń i wypłat dotacji dla najwyższego poziomu dofinansowania zwiększono do pięciu (z trzech obowiązujących w pozostałych częściach). Najwyższy poziom dofinansowania nie jest dostępny w ścieżce bankowej, czyli Kredycie Czyste Powietrze dostępnym w przypadku pierwszej i drugiej części programu.
Rozwiązania dla osób o najniższych dochodach przewidziane na 2022 r. mają być rozszerzane. – Przymierzamy się do drugiego etapu prac, obejmującego między innymi prefinansowanie wydatków oraz pomoc wnioskodawcom w przygotowaniu, realizacji i rozliczeniu inwestycji – zapowiada Paweł Mirowski, wiceprezes Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Program “Mój Prąd”
Kolejnym instrumentem mającym za zadanie nie tyle wesprzeć konsumentów w modernizacji dotychczasowego źródła ciepła, ile zachęcić do jego całkowitej wymiany na instalacje fotowoltaiczne, jest program “Mój Prąd”. Beneficjentami mogą być osoby fizyczne, które na potrzeby gospodarstwa domowego wytwarzają prąd elektryczny i które mają zawartą umowę z operatorem sieci dystrybucyjnej. W tym roku ruszyć ma kolejna odsłona programu, czyli „Mój Prąd 4.0.”
Program “Stop Smog”
Program „Stop Smog” dotyczy przedsięwzięć realizowanych przez gminy na obszarach, gdzie obowiązują tzw. uchwały antysmogowe. Dotyczy wsparcia osób najmniej zamożnych w likwidacji lub wymiany źródeł ciepła na niskoemisyjne, termomodernizacji w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych bądź podłączenia do sieci ciepłowniczej lub gazowej. Wnioskodawcy w programie „Stop Smog” (gmina, związek międzygminny, powiat, związek metropolitalny w województwie śląskim) mogą uzyskać do 70% dofinansowania kosztów inwestycji (dla gmin do 100 tys. mieszkańców). Pozostałe 30% stanowi ich wkład własny.
Ulga termomodernizacyjna
Ulga przysługuje podatnikowi, który jest właścicielem lub współwłaścicielem budynku mieszkalnego jednorodzinnego. Ulga polega na odliczeniu od podstawy obliczenia podatku (przychodów – w przypadku podatku zryczałtowanego) wydatków poniesionych na realizację przedsięwzięcia termomodernizacyjnego w budynku mieszkalnym jednorodzinnym. Kwota odliczenia nie może przekroczyć 53 tys. zł w odniesieniu do wszystkich realizowanych przedsięwzięć termomodernizacyjnych w poszczególnych budynkach, których podatnik jest właścicielem lub współwłaścicielem. Ulgę można łączyć np. z dotacją z programu „Czyste Powietrze”.
JO